Nakon formiranja Teritorijalne odbrane grada 15. aprila 1992. godine, na čije čelo je imenovan oficir JNA Šemsudin Hasić, a onda i njenog ukidanja 29. aprila iste godine, a na temelju Odluke HVO-a koji nije dozvoljavao formiranje borbenih sastava izvan vlastite vojne strukture, strukture HVO i mostarske patriote okupljene u Teritorijalnoj odbrani i rezervnim sastavima policije pristaju da se osnuje Samostalni bataljon odbrane Mostara – SBO Mostar.
Sve se to događa u vrijeme kada je svakome postalo jasno da srpsko-crnogorska vojska ima jasne planove potpune okupacije središta Hercegovine, gdje se na Mostar gledalo kao na centar samoproglašene Srpske autonomne oblasti (SAO Hercegovina).
Sporazum koji je potpisao Krizni štab Mostara, sa jedne, i HVO, sa druge strane, označio je početak zajedničke odbrane grada pod komandom HVO-a. Vrijeme će pokazati da je to bio početak kapitulacije države BiH pred strukturama paradržavne tvorevine HZHB.
Kako je već ranije rečeno, tadašnji predsjednik SDA Ismet Hadžiosmanović je bio saglasan s tim da Bošnjaci mogu formirati samo jednu oružanu formaciju (Samostalni bataljon odbrane) i to na način da ona bude potčinjena jedinstvenoj komandi HVO, odnosno njegovom Općinskom stožeru Mostar. Na prijedlog Opštinske organizacije SDA za komandanta je imenovan Suad Ćupina, a za zamjenika Šemsudin Hasić.
Nakon pada lijeve obale grada Mostara 11. maja 1992. godine, samo nekoliko dana nakon imenovanja, sa komandne pozicije Samostalnog bataljona odbrane smijenjen je Suad Ćupina. Voljom svih boraca i bošnjačkih političkih struktura komandu je u punom kapacitetu preuzeo Arif Pašalić.
Mostarcima i brojnim građanima mjesta istočne Hercegovine koji su već tada u zbjegovima tražili spas u centru Hercegovine je bilo jasno da se moraju osloniti na vlastite snage jer je prethodila bitka za opstanak kako države, tako i svih njenih građana kojima je BiH bila na srcu kao jedina i nezamjenjiva domovina i država.
VOJSKA UZ RAME SA POLICIJOM
Tokom mjeseca maja 1992. pokrenute su intenzivne aktivnosti radi popune i snaženja struktura odbrane. To je podrazumijevalo izgrađivanje stalne saradnje i koordinacije sa pripadnicima Ministarstva unutrašnjih poslova kao legalnim i legitimnim strukturama države BiH. Dolazak Arifa Pašalića, oficira JNA sa iskustvom, na čelo odbrane Mostara dočekan je sa velikom podrškom. Posebno je bilo važno da se razgovara i intenzivno radi sa borcima Samostalnog bataljona koji su djelimično već bili demoralisani nakon neočekivanog i brzog pada lijeve obale grada. Trebalo se potruditi da se takvima ulije nova snaga i hrabrost kako ne bi odustali od svega, napustili odbranu grada i otišli u trajno izbjeglištvo.
Pašalić se u tom periodu trudio da uspostavi dobru saradnju sa čelnicima HVO po principu “očuvanja mira u kući” po svaku cijenu, iako vodstvu HVO-a nikada nije bilo po volji da na svom interesnom teritoriju kojim su ovladali silom imaju vojne strukture izvan njihove faktičke kontrole.
Zajedno sa svojim saradnicima i uz podršku struktura iz Sarajeva Pašalić se posvetio organizaciji i stalnom jačanju i omasovljavanju jedinica Samostalnog bataljona koji će uskoro prerasti u Prvu mostarsku brigadu Armije Republike BiH, a kasnije sve do herojskog 4. korpusa Armije Republike BiH.
Bilo je to vrijeme snažnog otpora bivšoj jugovojsci i drugim snagama srpsko-crnogorskog agresora na svim prvim borbenim linijama susretanja vojski gdje je Samostalni bataljon u pravilu držao najisturenije položaje.
Po svim mahalama i kvartovima na lijevoj obali grada čuvane su straže počev od Carine i Mazoljica, do Brankovca, Luke, Donje Mahale.
Sastavi Samostalnog bataljona odbrane već tada su poprimali obrise organizovanog profesionalnog vojnog ustroja, na čemu je komandant Bataljona Arif Pašalić posebno insistirao.
ARMIJU GRADILI MOMCI IZ MAHALA
Komandna mjesta Samostalnog bataljona odbrane Mostara bila su u zgradi Higijenskog zavoda Mostar, zatim zgradi GP “Vranica”, te u privatnoj kući u Brankovcu.
Četa Carina pokrivala je teritorij svoje mjesne zajednice pa do Energopetrolove pumpe kod Sjevernog logora.
Četa Luka pod kontrolom je držala područje mjesnih zajednica Luka i i Luka II, uključujući područje naselja Tekija i Šehovina. Četa Donja Mahala kontrolisala je područje mjesne zajednice, uključujući područje Šemovca.
Samostalni vod Brankovac kontrolisao je područje svoje mjesne zajednice Brankovac do vojne kasarne “Konak”.
Uporedo sa funkcionisanjem Samostalnog bataljona odbrane Mostara, u područnim naseljima izvan grada spontano su formirane ostale jedinice kao buduće sastavnice Armije RBiH i njenog 4. korpusa.
Na Podveleškom platou formirana je jedinica Teritorijalne odbrane Podveležje. U mjesnoj zajednici Drežnica formiran je Samostalni bataljon Drežnica. Na južnom dijelu mostarske opštine formiraju se čete Blagaj i Gubavica.
MOSTARCI UZ ARMIJU
Formiranje Samostalnog bataljona odbrane Mostara bio je najbolji odgovor građana slobodarskog Mostara koji su masovno pozdravili rađanje i vojničko ustrojavanje kompetentne strukture odbrane na koju se mogu osloniti u vremenu prijeteće agresije, ali i preuzeti odgovornost za vlastitu sudbinu i sudbinu svojih porodica i svog grada.
U dokumentu od 17. juna 1992. godine, u to vrijeme označenom strogo povjerljivim, tadašnji komandant Samostalnog bataljona odbrane Mostara Arif Pašalić o formiranju bataljona izvještava Općinski stožer HVO Mostara, obrazlažući organizaciono-formacijsku strukturu bataljona.
U tom dokumentu se podsjeća da je Krizni štab Skupštine Opštine Mostar na zasjedanju od 29. aprila 1992. godine donio Odluku da se “takozvana JNA i druge formacije koje djeluju u njenom sastavu proglašavaju neprijateljskim i okupatorskim formacijama na području opštine Mostar”, te da se zaštita i odbrana grada Mostara povjerava Hrvatskom vijeću obrane Općinskom stožeru Mostar, te pripadnicima MUP-a Centar Mostar.
Na istoj sjednici Kriznog štaba Opštine Mostar zaključeno je “da strukture HVO čine pripadnici muslimanskog i hrvatskog naroda, te pripadnici drugih naroda i narodnosti koji priznaju legalne organe vlasti Republike BiH”.
Zaključeno je također da Muslimani mogu formirati vlastite oružane formacije koje se stavljaju pod jedinstvenu komandu HVO-a Općinski stožer Mostar.
Članovi tadašnjeg Kriznog štaba Opštine Mostar koji su donijeli ovakvu odluku bili su: Milivoj Gagro, Ismet Hadžiosmanović, Borislav Puljić, Josip Škutor, Mehmed Behmen, Ilija Filipović, Fikret Bajrić i Josip Jole Musa.
VIŠE BORACA NEGO ORUŽJA
“Organizacijsko – formacijska struktura Samostalnog bataljona odbrane Mostara proizlazi iz raspoloživog ljudstva, naoružanja, opreme, ciljeva i zadataka u odbrani Mostara” – kaže se u Pašalićevoj informaciji.
U istom dopisu Arif Pašalić kao komandant Bataljona donosi popis rukovodstva Bataljona i njihove pojedinačne komandne odgovornosti: zamjenik Sedat Elezović; zamjenik Šemsudin Hasić; pomoćnik komandanta za IPD Nafija Ćatić; ref. za IPD Rudolf Jozelić; pomoćnik komandanta za sigurnosne poslove Kemal Jusufović; ref. za operativno-nastavne poslove Hasan Jeleć; ref. opštih poslova Fikret Krekić; daktilografi Muradif Habibija i Nermina Bašalić; pomoćnik komandanta za logistiku Jasko Bešo; ref. intendantske službe Adil Trgo; ref. tehničke službe Meho Zilić; ref. prometne službe Seid Alić; ref. operativno-pozadinskih poslova Asim Hadžović; ref. za sanitet dr. Ahmo Gerin; upravnik restorana Slavko Čule; zamjenik upravnika Stojan Kožul.
Kako se dalje navodi, Samostalni bataljon u svom sastavu ima jedinice, čete i vodove kojima rukovode i komanduju: komandir Komandnog voda Hasan Burić; komandir čete “Carina” Mufid Kajtaz; komandir 1. voda Faruk Slipčević; komandir 2. voda Hasan Breko; komandir 3. voda Ramiz Džinović; komandir čete “Luka” Midhad Hujdur; komandir 1. voda Zoran Geler; komandir 2. voda Muhamed Bajgorić; komandir čete “Donja Mahala” Muharem Dugalić; komandir 1. voda Semir Drljević; komandir 2. voda Semir Tojaga; komandir 3. voda Oliver Torlo; komandir čete “Cernica” Karlo Džeba; komandiri vodova: Mile Cvitković, Jasmin Mehić, Himzo Nazdrajić; komandir čete “Šantićeva” Semir Temim; komandiri vodova Dragan Malkoč; Sead Marić, komandir Samostalnog voda “Brankovac” Mustafa Isović; komandir 1. odjeljenja Semir Dizdarević, komandir 2. odjeljenja Dražan Kožul; komandir 3. odjeljenja Alica Jakirović; komandir Interventnog voda Željko Dilber.
Prema uvidu u transkript ovog Izvještaja, jasno je da organizacijsko-formacijska struktura Samostalnog bataljona odbrane Mostara u tom periodu još nije bila potpuna. Također je činjenica da je odaziv građana za popunu jedinica Bataljona bio višestruko brojniji u odnosu na prihvatljive brojke u tom periodu. Naime, treba imati na umu da je u vrijeme formiranja jedinice Komanda na čelu sa Arifom Pašalićem smatrala da je sasvim prihvatljivo za početak uključiti onoliki broj boraca koliko ih može dobiti naoružanje i opremu. Na odziv svih drugih građana Mostara koji su izrazili spremnost da pristupe redovima Mostarskog bataljona računalo se, u svakom slučaju, postupnom mobilizacijom kako to budu diktirali uslovi opremanja i potrebe odbrane na terenu.